از كجا پيدا شدند؟ كجا گم شدند؟
تحقيقات جديد نكات بسيار جالبي درباره دايناسورها برملا كرده است. با خواندن اين مطلب ديداري دوباره با اين جانوران عجيب خواهيم داشت
عرفان خسروی | دایناسورها! شنیدن این نام کافی‌ست تا مجموعه‌ای از احساسات هیجانی شیرین یا تلخ در شما ایجاد شود؛ چه بخواهید، چه نه، نسبت به دایناسورها احساس دارید! همه‌ی ما از کودکی با این نام آشنا شده‌ایم، هیجان‌زده شدیم، شگفت‌زده شدیم، کنجکاو شدیم و با دیدن فیلم‌ها و اسباب‌بازی‌های دایناسوری تفریح کرده‌ایم. اما شاید در مورد آن‌ها کم‌تر از هر موضوع عامه‌پسند و علمی دیگر اطلاعات داریم. آن‌هایی هم که شاید به خاطر رشته‌ی درسی‌شان مجبور شده‌اند چیزکی یادبگیرند، ناگهان با موضوعی خسته‌کننده و کسالت‌آور روبه‌رو شدند. نام‌های لاتین و یونانی، حیواناتی خاک‌آلود و خزنده با نگاه‌های خشم‌گین و دندان‌های تیز و هیکل‌های خپل و خنگ. اما این تصویر مدت‌هاست که کم‌رنگ شده‌است و تصویری جدید به جای آن نشسته است: حیواناتی باهوش و فرز، با بدن‌هایی پوشیده از خزی لطیف و پرهایی رنگ‌رنگ. اگر بخواهید چند داینوسور آشنا برای شما مثال بزنیم، شاید از همه آشناتر کبوتر و کلاغ و گنجشک باشند. تعجب نکنید! بقیه‌ی داینوسورها هم که آن قدیم‌ها زندگی می‌کردند کمابیش همین ریختی بودند. درواقع تصور دانشمندان در مورد این حیوانات زمین تا آسمان فرق کرده‌است؛ به‌خصوص از وقتی که فهمیدیم داینوسورها از زمین به آسمان پرکشیدند! با این حال هنوز هم پرسش‌های زیادی در مورد آن‌ها داریم: چرا بیش‌تر داینوسورها حدود ۶۵ میلیون سال پیش منقرض شدند؟ و این‌که چرا از میان آن تنوع خیره‌کننده‌ی جانوری فقط یک گروه (پرندگان امروزی) به جای ماندند؟ آیا داینوسورهایی که در آن زمان منقرض‌شدند مثل پرندگان امروزی خون‌گرم بودند؟ و بسیاری سؤالات دیگر پیرامون شیوه‌ی زندگی گروهی، رفتار، تکامل و بوم‌شناسی آن‌ها.

آغاز: اندکی پیش از داینوسورها
حدود ۲۵۰ میلیون سال پیش، کره‌ی زمین به دو قلمرو تقسیم می‌شد: اقیانوسی عظیم و یک‌پارچه در یک سو، و قاره‌ای خشک و سوزان و غول‌پیکر در سوی دیگر زمین. این قاره‌ی فراگیر از قطب شمال تا قطب جنوب کشیده‌ شده‌بود؛ در مناطق قطبی هوای خشک و سرد مانع زندگی اغلب حیوانات می‌شد و در مناطق استوایی گرمای شدید و خشکی زیاد بیابان‌هایی داغ پدید آورده‌بود که قرن‌ها هیچ بارانی به چشم نمی‌دیدند.
آب‌وهوای خشک و بی‌رحم قاره‌ی غول‌پیکر از سویی و رطوبت و اعتدال نسبی اقیانوس، توفان‌هایی بسیار مهیب در کره‌ی زمین ایجادمی‌کرد که چندین برابر از نمونه‌های فاجعه‌بار امروزی شدیدتر بوده‌اند. در چنین شرایطی بیش‌تر جانوران در مناطق ساحلی و معتدل کره‌ی زمین زندگی می‌کردند. تنها دو گروه بودند که در مناطق بیابانی استوایی و قطبی پیش‌روی کرده‌بودند: نیاکان پستانداران و نیاکان داینوسورها.
داستان پیدایش داینوسورها:
احتمالاً بر اثر جریان‌های شدید اقیانوسی و توفان‌های دهشت‌آور آن دوره، میزان زیادی گاز دی‌اکسید کربن که در اقیانوس‌ها انباشته‌شده بود ناگهان در جو زمین آزاد شد و نتیجه‌ای غم‌انگیز به بار آورد: ۲۵۰ میلیون سال پیش ناگهان ۹۹٪ گونه‌های جان‌داران منقرض‌شدند. بزرگ‌ترین انقراض جمعی تاریخ حیات که بر اثر ورود گازهای گلخانه‌ای به جو زمین رخ‌داد اما منجر به تکامل متنوع‌ترین گروه‌های امروزی جانوران شد: حشرات؛ که گرچه پیش از این واقعه نیز وجود داشتند، اما پس از خالی‌شدن زمین حشرات به شدت گسترش‌یافتند و متنوع‌شدند.
طبیعی‌ست که درپی موفقیت حشرات، حشره‌خوارانی هم ظاهر شوند. این حشره‌خواران نخستین نیاکان پستانداران و دایناسورها بودند. هر دوی این گروه‌ها، جزء مهره‌داران خشکی‌زی هستند. یعنی خویشاوندی نسبتاً نزدیکی با هم دارند. اما بسیاری از ویژگی‌های مهم آن‌ها جداگانه تکامل یافت: هر دو گروه حشره‌خوار توانایی دویدن سریع روی پاهایی در زیر بدن، تنفس کارامد، پوشش خزمانند، مغز بزرگ، قلب‌های چهارحفره‌ای و رفتارهایی پیچیده مثل مراقبت از بچه‌هایشان کسب‌کردند.
داینوسورها: کی، کجا، کدام؟
پستانداران حقیقی اندکی پیش‌تر از داینوسورها ظاهرشده‌بودند. ۲۲۰ میلیون سال پیش، پستاندارانی موش‌مانند و تخم‌گذار روی زمین حضور داشتند. در این زمان بود که نخستین داینوسور در جایی که بعداً به آمریکای جنوبی تبدیل‌شد ظاهر گردید. نزدیک‌ترین خویشاوندان این جانور، کروکودیل‌ها و خزندگان پروازگری به نام تروسورها بودند. کروکودیل‌ها، تروسورها و داینوسورها، ویژگی‌های مشترکی دارند که به ما می‌گوید خویشاوند نزدیک هم هستند. با این‌حال نباید تروسورها و داینوسورها را با هم اشتباه‌کرد. درواقع اکثر مردم هر خزنده یا حتی جانور ماقبل تاریخ دیگر را با داینوسورها اشتباه می‌گیرند.
خزندگان آب‌زی، مارها و مارمولک‌ها، لاک‌پشت‌ها، کروکودیل‌ها و تروسورها هیچ‌کدام داینوسور نیستند. داینوسورها، نامی‌ست که دیرینه‌شناسان تنها به آن خزنده‌ی ۲۲۰ میلیون سال پیش آمریکای جنوبی و نسل‌های بعدی او داده‌اند. این موجود، خزنده‌ای یک متری، با پوستی پوشیده از خز و قلبی چهارحفره‌ای بود که روی دوپای عقبش راه می‌رفت و به دنبال حشرات و پستانداران می‌دوید. در واقع این خزنده هرگز روی زمین «نمی‌خزید»!
تنها ۱۰ میلیون سال طول‌کشید تا گروه‌های متنوعی از داینوسورهای درنده، حشره‌خوار، گیاه‌خوار و همه‌چیزخوار در اندازه‌های مختلف از این نیای قدیمی تکامل یابند. بررسی‌های دیرینه‌شناسان نشان‌می‌دهد انشقاق این جانوران در مدتی بسیار کوتاه در آمریکای جنوبی رخ‌داده و از آن‌جا به تمام خشکی‌های کره‌ی زمین پخش‌ شده‌اند. همه‌ی این داینوسورها، پاهایی داشتند که از زیر بدن رشد‌کرده (نه مانند خزندگان دیگر از کنار بدن)، قلبی چهارحفره‌ای داشتند که به آن‌ها کمک می‌کرد موجوداتی فرز و چابک باشند، و از همه مهم‌تر پوستی پوشیده از کرک و خزی لطیف داشتند. این خز، در داینوسورهای غول‌پیکر که نیازی به آن نداشتند تحلیل‌رفت، اما در گروهی از داینوسورهای شکارچی به پوششی رشته‌رشته و رنگارنگ برای جلب جنس مخالف تبدیل‌شد؛ حدود ۱۵۰ میلیون سال پیش، این پوشش خزمانند در داینوسورهای شکارچی به نخستین پرهای حقیقی تبدیل‌شده‌بود. پرهایی که بعدها باعث نجات آخرین بازمانده‌ی داینوسورها از سرنوشت دردناک عموزاده‌های دیگرشان گردید.
داینوسورها به چند گروه تقسیم می‌شدند؟
داینوسورها به سه گروه تقسیم‌می‌شوند: اولین گروه اورنی‌تیسکین‌ها هستند که داینوسورهایی گیاه‌خوار با تنوعی چشم‌گیر بودند؛ گروه‌هایی مثل داینوسورهای زره‌دار، خاردار، شاخ‌دار و منقاراردکی، همگی جزء این گروه هستند. همه‌ی اورنی‌تیسکین‌ها از همان نیای دوپای اولیه تکامل یافتند. بنابراین بسیاری از آن‌ها نیز روی دوپای عقب خود راه می‌رفتند. اما بعدها چندین گروه از اورنی‌تیسکین‌های سنگین‌وزن کاملاً چهارپا شدند. همه‌ی انواع این گروه از داینوسورها، منقارهایی در نوک پوزه‌ی خود داشتند. اما به‌جز منقار، دارای دندان‌هایی مناسب جویدن الیاف گیاهی بودند. در حقیقت، هیچ خزنده‌ای به جز اورنی‌تیسکین‌ها نمی‌تواند غذا را در دهان خود بجود. اورنی‌تیسکین‌ها نه تنها غذای خود را درون دهان آسیاب‌می‌کردند، بلکه سنگ‌دان هم داشتند! از همه جالب‌تر وجود ماهیچه‌های گونه و صورت در این خزندگان است. این ماهیچه‌ها امروزه تنها در پستانداران دیده‌می‌شود، اما این گروه از خزندگان گیاه‌خوار نیز مانند پستانداران دارای این ویژگی بودند.
گروه بعدی سوروپودومورف‌ها هستند. سوروپودومورف‌ها نیز مثل گروه قبلی گیاه‌خوار بوده‌اند. اما ویژگی بارز آن‌ها گردن‌های دراز و سرهای کوچک آن‌هاست. سوروپودومورف‌های اولیه نیز دوپا و بسیار کوچک بودند. اما پس از چند میلیون‌سال، انواعی غول‌پیکر و چهارپا از آن‌ها تکامل یافتند که امروزه به نماد فانتزی دنیای داینوسورهای گیاه‌خوار تبدیل‌شده‌اند. برخی از بزرگ‌ترین انواع سوروپودها تا ۴۰ متر درازا داشتند و ارتفاع شانه‌های آن‌ها به هشت متر از سطح زمین می‌رسید. با این‌وجود تصور می‌شود وزن آن‌ها خیلی هم زیاد نبوده‌است: چیزی حدود ۷۰ تن. درحقیقت اگر به خاطر مهره‌های توخالی آن‌ها نبود، حیواناتی به این بزرگی می‌باید حدود ۲۰۰ تن وزن‌ می‌داشتند.
اما متنوع‌ترین و جالب‌ترین داینوسورها، داینوسورهای شکارچی یا تروپودها هستند. تروپودها شامل تنوع رنگارنگی از انواع داینوسورهای کوچک و بزرگ دوپا بودند. برخی از تروپودها نیز مثل دو گروه قبلی کاملاً گیاه‌خوار شدند، اما هیچ کدام از آن‌ها مثل گیاه‌خواران غول‌پیکر اورنی‌تیسکین و سوروپود چهارپا نشدند. تروپودهای گیاه‌خوار غول‌پیکر، جانورانی مرغ‌مانند و پردار بودند که طول بدن برخی از آن‌ها به ۱۰ متر هم می‌رسید و قدقدکنان به دنبال میوه‌ها و شاید گاهی جانوران کوچک روی زمین را جستجو می‌کردند. بسیاری از تروپودها نیز شکارچی‌های درنده‌خو و قهاری بودند. تیرانوسورها، ماشین‌های کشتار غول‌پیکری بودند که از انواعی ۲ متری تکامل یافتند اما طول برخی از آن‌ها به ۱۴ متر هم رسید. اما برخلاف تصور شما، بزرگ‌ترین داینوسور شکارچی تیرانوسوروس (Tyrannosaurus) نیست. اسپاینوسوروس (Spinosaurus)، با ۱۷ متر طول، و جیگانوتوسوروس (Giganotosaurus) با ۱۵ متر طول، هر دو از تیرانوسوروس غول‌پیکرتر بودند. برخی از تروپودهای شکارچی نیز اندازه‌هایی کوچک‌تر داشتند، اما به صورت گروهی شکارمی‌کردند. این گرگ‌های دنیای داینوسورها، نزدیک‌ترین خویشاوندان پرندگان هستند. درواقع پرندگان از نسل یکی از همین شکارچی‌های درنده‌خو و کوچک‌اندازه‌ تکامل‌یافتند.
آیا داینوسورها خون‌گرم بودند؟
مسئله‌ی بسیار غامضی در این مورد وجود دارد. می‌دانیم که پرنده‌های امروزی خون‌گرم هستند، و نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده‌ی آن‌ها، یعنی کروکودیل‌ها خون‌گرم نیستند. موضوع این‌جاست که باید زمانی در مسیر تکامل از نیای مشترک کروکودیل‌ها تا داینوسورها و پرندگان امروزی سطح سوخت‌وساز افزایش‌ یافته‌باشد، اما نمی‌دانیم کی. خیلی‌ها اعتقاد دارند که همه‌ی داینوسورها خون‌گرم بودند. یعنی همان نیای مشترک داینوسورها که از آن صحبت کردیم خون‌گرم بوده و این ویژگی به نسل‌های بعدی ازجمله پرندگان نیز به ارث رسیده‌است. اما دانشمندان دیگری هم هستند که مخالف این نظرند. مخالفین می‌گویند حتی پرندگان اولیه نیز چندان خون‌گرم نبوده‌اند و این ویژگی تنها در پرندگان امروزی ظاهرشده‌است.
دلائل این دانشمندان هم بسیار جالب است. وجود پر، رفتارهای اجتماعی، شیوه‌ی راه‌رفتن و شکار، قلب چهارحفره‌ای، پیداشدن فسیل داینوسورها در مناطق سردسیر قطبی شمالی و جنوبی و... از جمله مهم‌ترین دلائل دانشمندان برای حمایت از فرضیه‌ی خون‌گرم‌بودن داینوسورهاست. درمقابل می‌دانیم حتی کروکودیل‌های نه‌چندان خون‌گرم نیز برای مثال قلبی چهارحفره‌ای دارند، و انواع دونده و حتی دوپا نیز میان کروکودیل‌ها شناسایی‌ شده‌اند. برخی دانشمندان می‌گویند کروکودیل‌ها نیز در گذشته خون‌گرم بوده‌اند و به‌طور ثانویه برای تطابق با زندگی نیمه‌آب‌زی سطح سوخت‌وساز بدنشان پایین‌ آمده است.
مخالفین این فرضیه دلائل دیگری دارند که نشان‌می‌دهد سوخت‌وساز داینوسورها با پرندگان و پستان‌داران امروزی متفاوت بوده‌است. پرندگان و پستان‌داران امروزی سرعت رشد کمابیش ثابت و یک‌سانی در همه‌ی طول سال دارند. اما بررسی استخوان‌های داینوسورها و پرندگان اولیه نشان‌می‌دهد رشد استخوان‌ها در این جانوران وابسته به فصل بوده‌است. حلقه‌های رشد فصلی از ویژگی‌های جانوران خون‌سرد است. با این‌وجود همین خطوط رشد نشان می‌دهد سرعت رشد یک داینوسور تقریباً به اندازه‌ی یک پستان‌دار بوده‌است. یعنی برخلاف خزندگان امروزی که رشد بسیار کند و آهسته‌ای دارند، داینوسورها در مدت زمان کمی به سن بلوغ می‌رسیدند.
با بررسی همه‌ی این دلائل متوجه‌می‌شویم که احتمالاً داینوسورها نه چندان خون‌گرم و نه چندان خون‌سرد بوده‌اند. سوخت‌وساز آن‌ها چیزی میان خزندگان امروزی و پرندگان بوده است. برخی از داینوسورها مغزهایی بسیار بزرگ و کارامد داشتند. حتی یک بار دانشمندی فرضیه‌ای مطرح‌کرد که اگر برای داینوسورها انقراض رخ‌نمی‌داد، چه‌بسا برخی از آن‌ها به گونه‌های بسیار هوشمند تکامل‌می‌یافتند. در حقیقت این اتفاق رخ‌داده‌است! بسیاری از پرندگان امروزی هوشی فراتر از انتظار دانشمندان دارند. کلاغ‌ها و بسیاری پرندگان دیگر به راحتی از ابزار استفاده‌می‌کنند؛ طوطی‌ها و بسیاری از کلاغ‌ها هم قادر به تقلید صدای جانوران دیگر و حتی انسان‌ها هستند. اخیراً دانشمندی عصب‌شناس تحقیقی منتشر کرده که نشان‌می‌دهد پرندگان سخن‌گو تنها ماشین‌های معصوم مقلد نیستند، بلکه می‌دانند چه می‌گویند! بسیاری از پرندگان اجتماعی مانند منقارشاخی‌ها و کاکایی‌ها نیز سطوح بالایی از هوش اجتماعی نشان‌می‌دهند که قابل مقایسه با پستان‌داران هستند.
انقراض داینوسورها:
داینوسورها و بسیاری جانوران دیگر، از جمله تروسورها، خزندگان آب‌زی، انواعی از کروکودیل‌ها، برخی پستان‌داران و ماهی‌ها و دوزیستان ناگهان در ۶۵ میلیون سال پیش در فاجعه‌ای جهان‌گیر از کره‌ی زمین ناپدید شدند. در دهه‌ی ۱۹۸۰ لوئیس آلوارز فیزیک‌دان و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل فیزیک، به همراه پسرش که زمین‌شناسی سرشناس بود متوجه‌شدند در رسوبات ۶۵ میلیون سال پیش که از سراسر جهان جمع‌آوری شده‌بود میزان نامعمولی از عنصر ایریدیوم دیده‌می‌شود. ایریدیوم در پوسته‌ی زمین بسیار نایاب است اما در سیارک‌ها (سنگ‌های آسمانی کوچکی که در مدار بین مریخ و مشتری دور خورشید می‌گردند) بیش‌تر است.
داستان از این‌جا شروع شد که آن‌ها تصمیم گرفتند با بررسی رسوب ایریدیوم به عنوان عنصری که از فضای کیهانی با سرعتی یک‌سان و ثابت به زمین می‌نشیند، سرعت رسوب‌گذاری لایه‌های زمین را اندازه‌گیری کنند. اما ناگهان متوجه غلظت نامعمول ایریدیوم در رسوبات ۶۵ میلیون‌سال پیش شدند. مسئله‌ی انقراض داینوسورها برای آن‌ها و جامعه‌ی علمی حل‌شده می‌نمود: سیارکی عظیم در آن زمان با زمین برخورد کرده‌بود و موجب انقراض ۷۰ درصد جانوران بزرگ کره‌ی زمین شد. مدتی بعد بود که محل برخورد این سیارک در خلیج مکزیک شناسایی شد. طبق برآورد زمین‌شناسان قدرت این انفجار به حدی بود که موجب سوختن کل قاره‌ی آمریکای شمالی و تیره‌وتار شدن جو زمین برای هزاران سال شد. به تازگی دو اثر برخورد بزرگ دیگر در اقیانوس هند و شرق اروپا کشف‌ شده‌است که نشان‌می‌دهد تنها یک سنگ آسمانی موجب این فاجعه نشده‌است. این احتمال وجود دارد که باز هم آثار برخوردهای دیگری پیدا شوند. زیرا ستاره‌شناسان اکنون به این نتیجه‌ رسیده‌اند که کره‌ی زمین احتمالاً با مجموعه‌ای از سیارک‌ها یا ستاره‌های دنباله‌دار برخورد‌ کرده‌است. یکی دیگر از عوامل دیگری که در بروز این فاجعه دخیل بوده‌است، احتمالاً شامل فوران‌های پی‌درپی آتش‌فشانی و خروج گازهای سمی زیاد به جو زمین بوده‌است.
اما هنوز سؤال بسیار بزرگی در ذهن دانشمندان بوم‌شناس وجود دارد: چه چیزی باعث شد که همه‌ی انواع گونه‌گون داینوسورها، تروسوروها و بسیاری جانوران دیگر نابود شوند، اما از این میان فرصت بقا به پرندگان، کروکودیل‌ها، مارها و مارمولک‌ها، لاک‌پشت‌ها و پستان‌داران داده‌شود. آیا این مسئله به متابولیسم حدواسط داینوسورها مربوط نمی‌شود؟ آیا الگویی بوم‌شناختی در انقراض داینوسورها دیده‌می‌شود که به کار بوم‌شناسان امروزی و مسئله‌ی انقراض بزرگ جانوران عصر حاضر یاری‌برساند؟